Persbericht

Astronomen zien hoe pasgeboren planeet het stof om hem heen vormgeeft

21 juli 2025

Astronomen hebben mogelijk een planeet in actie gezien die zich nog aan het vormen is en een fascinerend patroon heeft uitgesleten in het gas en stof rond zijn jonge moederster. Met behulp van de Very Large Telescope (VLT) van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) hebben ze een planetaire schijf met opvallende spiraalarmen waargenomen en daarbij duidelijke sporen ontdekt van een planeet. Het is voor het eerst dat astronomen een kandidaat-planeet in zo’n spiraalarm hebben opgespoord.

‘We zullen nooit getuige zijn van de vorming van de aarde, maar hier, rond een jonge ster op 440 lichtjaar afstand, zien we misschien werkelijk een planeet ontstaan’, zegt Francesco Maio, promovendus aan de Universiteit van Florence in Italië, en hoofdauteur van het onderzoek, waarvan de resultaten vandaag in Astronomy & Astrophysics zijn gepubliceerd.

De mogelijke planeet-in-wording werd ontdekt in de protoplanetaire schijf (een schijf van gas en stof) rond de ster HD 135344B. De jonge planeet is naar schatting tweemaal zo groot als Jupiter en net zo ver van zijn moederster verwijderd als Neptunus van de zon. Gebleken is dat de planeet tijdens zijn groei zijn omgeving beïnvloedt.

Ook rond andere jonge sterren zijn protoplanetaire schijven waargenomen die vaak ingewikkelde patronen, zoals ringen, leemtes of spiralen vertonen. Astronomen gingen er al langer van uit dat dergelijke structuren worden veroorzaakt door babyplaneten die materiaal opvegen terwijl ze om hun moederster cirkelen. Maar tot nu toe hadden nog geen van deze planetaire ‘beeldhouwers’ op heterdaad kunnen betrappen.

In het geval van de schijf HD 135344B waren de rondzwiepende spiraalarmen al ontdekt door een ander team van astronomen dat gebruik maakte van SPHERE (Spectro-Polarimetric High-contrast Exoplanet REsearch), een instrument van ESO’s Very Large Telescope. Maar bij die eerdere waarnemingen was geen aanwijzing gevonden dat zich in die schijf een planeet aan het vormen is.

Dankzij waarnemingen met het nieuwe ERIS-instrument van de VLT (de Enhanced Resolution Imager and Spectrograph) denken de onderzoekers dat ze deze planeet misschien alsnog hebben gevonden. Het team ontdekte de kandidaat-planeet aan de basis (de oksel) van een van de spiraalarmen van de schijf, precies waar theoretisch was voorspeld dat ze een planeet zouden aantreffen die verantwoordelijk is voor het uitkerven van zo’n patroon.

‘Wat deze waarneming mogelijk tot een keerpunt maakt, is dat we – anders dan bij veel eerdere waarnemingen – in staat zijn om het signaal van de protoplaneet, die nog steeds diep is ingebed in de schijf, rechtstreeks te detecteren’, zegt Maio, die werkzaam is bij het Arcetri Astrophysical Observatory, een centrum van het Italiaanse Nationale Instituut voor Astrofysica (INAF). ‘Dit geeft ons veel meer vertrouwen in het bestaan van de planeet, omdat we het licht van de planeet zelf waarnemen.’

De geboorte van de metgezel van een ster

Een ander team van astronomen heeft onlangs het ERIS-instrument gebruikt om V960 Mon te bestuderen – een ster die zich nog in zijn allereerste levensfase bevindt. In een onderzoek waarvan de resultaten op 18 juli in The Astrophysical Journal Letters zijn gepubliceerd, meldt het team dat ze een begeleider hebben ontdekt bij deze ster, maar de precieze aard van dit object is nog onduidelijk.

De nieuwe studie, onder leiding van Anuroop Dasgupta, een promovendus bij ESO en aan de Diego Portales Universiteit in Chili, is een vervolg op waarnemingen van V960 Mon die enkele jaren geleden zijn gedaan. Uit deze waarnemingen, die zijn uitgevoerd met zowel SPHERE als de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), bleek dat het materiaal dat rond V960 Mon draait de vorm heeft van een aantal complexe spiraalarmen. Ze toonden ook aan dat dit materiaal aan het verbrokkelen is – een proces dat ‘gravitationele instabiliteit’ wordt genoemd. Daarbij trekken grote klonten materie rond een ster samen en kan zich een planeet of een groter object vormen.

‘Bij dit onderzoek is onstabiel materiaal ontdekt, maar onduidelijk was wat er daarna gebeurt. Met ERIS zijn we op zoek gegaan naar compacte, lichtgevende fragmenten die wijzen op de aanwezigheid van een begeleider in de schijf – en dat is gelukt’, zegt Dasgupta. Het team heeft een mogelijk begeleidend object ontdekt vlakbij een van de spiraalarmen die met SPHERE en ALMA zijn waargenomen. Het team zegt dat dit object een planeet-in-wording kan zijn of een ‘bruine dwerg’ – een object dat groter is dan een planeet maar niet genoeg massa heeft verzameld om een heldere ster te kunnen worden.

Als dit bevestigd kan worden, zou dit begeleidende object de eerste duidelijke waarneming zijn van een planeet of bruine dwerg die door gravitationele instabiliteit is ontstaan.

Meer informatie

De resultaten van het onderzoek dat in het eerste deel van dit persbericht wordt belicht zijn te vinden in het artikel ‘Unveiling a protoplanet candidate embedded in the HD 135344B disk with VLT/ERIS’ dat in Astronomy & Astrophysics verschijnt (doi: 10.1051/0004-6361/202554472). Het tweede deel van het persbericht behandelt de resultaten van het onderzoek 'VLT/ERIS observations of the V960 Mon system: a dust-embedded substellar object formed by gravitational instability?’ die in The Astrophysical Journal Letters worden gepubliceerd (doi: 10.3847/2041-8213/ade996). 

Het team dat het eerste onderzoek (van HD 135344B) heeft uitgevoerd bestaat uit F. Maio (Universiteit van Florence, Italië, en INAF-Osservatorio Astrofisico Arcetri, Firenze, Italië [OAA]), D. Fedele (OAA), V. Roccatagliata (Universiteit van Bologna, Italië [UBologna] en OAA), S. Facchini (Universiteit van Milaan, Italië [UNIMI]), G. Lodato (UNIMI), S. Desidera (INAF-Osservatorio Astronomico di Padova, Italië [OAP]), A. Garufi (INAF – Istituto di Radioastronomia, Bologna, Italië [INAP-Bologna], en Max-Planck-Institut für Astronomie, Heidelberg, Duitsland [MPA]), D. Mesa (OAP), A. Ruzza (UNIMI), C. Toci (European Southern Observatory [ESO], Garching bei Munchen, Duitsland, en OAA), L. Testi (OAA, en UBologna), A. Zurlo (Diego Portales University [UDP], Santiago, Chili, en Millennium Nucleus on Young Exoplanets and their Moons [YEMS], Santiago, Chili), en G. Rosotti (UNIMI).

Het team achter het tweede onderzoek (van V960 Mon) bestaat voornamelijk uit leden van de Millennium Nucleus on Young Exoplanets and their Moons (YEMS), een gezamenlijk onderzoeksinitiatief in Chili. Tot de belangrijkste YEMS-medewerkers behoren A. Dasgupta (ESO, Santiago, Chili, UDP, en YEMS), A. Zurlo (UDP en YEMS), P. Weber (Universiteit van Santiago [Usach], Chili, en YEMS, en Centrum voor Interdisciplinair Onderzoek in Astrofysica en Ruimteonderzoek [CIRAS], Santiago, Chili), F. Maio (OAA, en Universiteit van Florence, Italië), Lucas A. Cieza (UDP en YEMS), D. Fedele (OAA), A. Garufi (INAF Bologna en MPA), J. Miley (Usach, YEMS en CIRAS), P. Pathak (Indian Institute of Technology, Kanpur, India), S. Pérez (Usach en YEMS en CIRAS), en V. Roccatagliata (UBologna en OAA).

De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een internationale astronomische faciliteit, is een samenwerkingsverband van ESO, de Amerikaanse National Science Foundation (NSF) en de National Institutes of Natural Sciences (NINS) van Japan, in samenwerking met de Republiek Chili. ALMA wordt gefinancierd door ESO (namens haar lidstaten), door de NSF in samenwerking met de National Research Council of Canada (NRC) en de National Science and Technology Council (NSTC) in Taiwan, en door NINS in samenwerking met de Academia Sinica (AS) in Taiwan en het Korea Astronomy and Space Science Institute (KASI). De bouw en het beheer van ALMA worden geleid door ESO (namens haar lidstaten); door het National Radio Astronomy Observatory (NRAO), dat namens Noord-Amerika wordt bestuurd door de Associated Universities, Inc. (AUI), en namens Oost-Azië door het National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ). De overkoepelende leiding en het toezicht op bouw, ingebruikname en beheer van ALMA is in handen van het Joint ALMA Observatory (JAO).

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) stelt wetenschappers van over de hele wereld in staat om de geheimen van het heelal te ontdekken, ten bate van iedereen. Wij ontwerpen, bouwen en exploiteren observatoria van wereldklasse die door astronomen worden gebruikt om spannende vragen te beantwoorden en de fascinatie voor astronomie te verspreiden, en bevorderen internationale samenwerking op het gebied van de astronomie. ESO, in 1962 opgericht als intergouvernementele organisatie, wordt inmiddels gedragen door 16 lidstaten (België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland) en door het gastland Chili, met Australië als strategische partner. Het hoofdkwartier van de ESO en haar bezoekerscentrum en planetarium, de ESO Supernova, zijn gevestigd nabij München in Duitsland, maar onze telescopen staan opgesteld in de Chileense Atacama-woestijn – een prachtige plek met unieke omstandigheden voor het doen van hemelwaarnemingen. ESO exploiteert drie waarnemingslocaties: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope en Very Large Telescope Interferometer, evenals surveytelescopen zoals VISTA. Ook zal ESO op Paranal de Cherenkov Telescope Array South huisvesten en exploiteren – ’s werelds grootste en gevoeligste observatorium van gammastraling. Samen met internationale partners beheert ESO APEX en ALMA op Chajnantor, twee faciliteiten die de hemel waarnemen in het millimeter- en submillimetergebied. Op Cerro Armazones, nabij Paranal, bouwen wij ‘het grootste oog ter wereld’ – ESO’s Extremely Large Telescope. Vanuit onze kantoren in Santiago, Chili, ondersteunen wij onze activiteiten in het gastland en werken wij samen met Chileense partners en de Chileense samenleving.

Links

• Onderzoeksartikel (Maio et al., on HD 135344B) 
• Onderzoeksartikel (Dasgupta et al., on V960 Mon)  
• Foto’s van de VLT 
• Voor journalisten: abonneer je op onze persberichten onder embargo in je eigen taal 
• Voor wetenschappers: heb je een verhaal? Promoot je onderzoek 
• Nieuwe ESO-analyse bevestigt: ernstige schade door gepland industrieel complex bij Paranal

Contact

Francesco Maio (for questions on the HD 135344B study)
INAF Osservatorio Astrofisico di Arcetri
Florence, Italy
E-mail: francesco.maio@inaf.it

Davide Fedele (for questions on the HD 135344B study)
INAF Osservatorio Astrofisico di Arcetri
Florence, Italy
Tel: (+39) 055-2752-242
E-mail: davide.fedele@inaf.it

Anuroop Dasgupta (for questions on the V960 Mon study)
European Southern Observatory
Santiago, Chile
E-mail: Anuroop.Dasgupta@eso.org

Bárbara Ferreira
ESO Media Manager
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6670
Mobiel: +49 151 241 664 00
E-mail: press@eso.org

Marieke Baan (Perscontact Nederland)
ESO Science Outreach Network en NOVA Informatie Centrum
Tel: +31(0)20-5257480
E-mail: eson-netherlands@eso.org

Connect with ESO on social media